مقدمه
بَنِه یا پسته کوهی یا پسته وحشی، با نام علمی Pistacia atlantica، درختی از زیرمجموعه انواع پسته به شمار می آید. بنه یا پسته وحشی در دو نوع «نرمه» و «زبره، سفته یا کِلَه» یافت می شود. بنه (از نوع زبره) با نام علمی Pistacia mutica و کلخونگ یا همان پسته وحشی (از نوع نرمه) با نام علمی Pistacia khinjuk می باشد که به آن کلخونگ میگویند. کلخونگ کمی کوچک تر از بنه (زبره) است. در ادامه به توضیح انواع پسته کوهی، درخت کلخونگ و ویژگی های ساختاری و زیست محیطی آن، همچنین تفاوتش با بنه و درنهایت خواص این گونه گیاهی بیشتر پرداخته شده است.
انواع پسته کوهی
بنه یا پسته کوهی یک گیاه دارویی بسیار خوشمزه و مغذی است. به طور کلی از این درخت پسته کوهی سه گونه رایج در ایران می‌روید:
1) کسور یا بنه کابلی (cabulica)
این گونه در جهان در کشورهای ایران، افغانستان، جنوب استرالیا و پاکستان می‌روید. گونه کابلیکا در ایران در استان‌های فارس، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، کرمان (شاه کوه، کوه جبال بارز)، سیستان و بلوچستان (۱۳ کیلومتری جنوب غرب نصرت‌آباد، کوه تفتان) و همچنین نواحی مختلف استان هرمزگان می‌روید.
2) بنه کردستانی، کُلخنک یا سقز (kurdica)
این گونه در جهان در کشورهای ایران، سوریه، آناتولی، شمال عراق و ارمنستان می‌روید. گونه کوردیکا در ایران در استان‌های ایلام، کردستان، کرمانشاه، خوزستان، کرمان، فارس، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد و سیستان بلوچستان می‌روید. آدامس طبیعی بن محصول این نوع پسته وحشی است.
3) بنه، چاتلانقوش (mutica)
این گونه در جهان در ایران، ترکیه، آناتولی و قفقاز می‌روید. گونه موتیکا در ایران در استان‌های ایلام، گیلان، آذربایجان، لرستان، کرمانشاه، همدان، کردستان، مرکزی، کرمان، فارس، تهران، خراسان و سیستان و بلوچستان می‌روید.
کلخونگ
کلخونگ با نام علمی PISTACIA KHINJUK (در انگلیسیLentisque Bombay)، یک نوع درخت از تیرة بنه و شبیه به بن میباشد، که میوه آن نیز دارای شباهت های زیادی به بنه اما کوچک و ریزتر از آن، با پوسته ای نرم است. میوه کوچک این گونه گیاهی به اندازۀ دانه‌های گندم و به رنگ سبز می باشد که اغلب در کوهها و شیار بین سنگ‌ها رشد می‌کند و از نظر طعم نیز این گیاه مزه‌ای چرب مانند و کمی ترش دارد. میوه درخت کلخونگ بسیار لذیذ و خوشمزه است به طوری که بسیاری از افراد آن را با همان پوستش میخورند. درخت کلخونگ یا Pistacia khinjuk گونه ای از گیاهان خانواده آناکاردیسیا (Anacardiaceae) بومی مصر، غرب آسیا و مناطقی از هیمالیا است و نام این گونه (khinjuk) از نام گیاه خنجک در افغانستان گرفته شده است.
کلخونگ از نظر مشخصات ظاهری درختی به ارتفاع 12 متر، با برگ های ریز سبز مایل به آبی و رنگ تنه خاکستری و تیره ناصاف است. میوه درخت کلخونگ نیز گرد و ریز با پوست سبز و روغنی مانند است. علارغم شباهت های زیادی که گونه Pistacia khinjuk (کلخونگ) و Pistacia atlantica (بنه) باهم دارند، این دو گونه دارای تفاوت هایی نیز هستند. شاید بتوان گفت در درخت بن و کلخونگ علاوه بر تفاوت اندک اندازه و به طور کلی میوه این دو درخت، وجه تمایز دیگر در شیره چسبناکی است که بر خلاف درخت کلخونگ از تنه درخت بن تراوش می کند. این شیره علاوه بر خواص دارویی و درمانی بی شمارش، میتوان آن را در صنایع مختلفی نیز به کار گرفت. محل رشد درخت کلخونگ در ایران نیز اغلب نقاط کوهستانی نیمه خشک کشور مانند بلوچستان تا خراسان، لرستان، کردستان، اصفهان، فارس، خوزستان، کرمان، یزد و تهران است.
گونه شناسی کلخونگ
در سطح جهانی نگرانی اندکی برای انقراض گونه گیاهی کلخونگ وجود دارد، زیرا Pistacia khinjuk گونه ای گسترده در سراسر آسیای معتدل و گرمسیری است. این گونه در بسیاری از مناطق رویشی خود به عنوان منطقه تحت حفاظت قرار گرفته است. اگرچه جمعیت جهانی پایدار و ثابت است، اما تحقیقات بیشتر برای تعیین اطلاعات دقیقتر در مورد اندازه و روند رشد جمعیت و همچنین مناطق حفاظت شده برای اطمینان از بقای طولانی مدت این گونه گیاهی، به آگاهی برای اقدامات و برنامه ریزی حفاظت از این محل ها کمک می کند. این گونه گیاهی را میتوان در دسته های زیر طبقه بندی کرد:
|
خانواده |
طبقه |
دسته |
نژاد |
کشور |
|
Anacardiaceae |
Sapindales |
Magnoliopsida |
Tracheophyta |
Plantae |
محدوده جغرافیایی گونه
P. Khinjuk بومی مصر در شمال آفریقا، آسیای معتدل و هند (هیماچال پرادش، جامو و کشمیر)، نپال و پاکستان در آسیای گرمسیری است. این گونه به طور معمول در ارتفاعات بین 400 و 2400 متر رشد می کند.
جمعیت و پراکنش گونه
Pistacia khinjuk در آسیای معتدل و گرمسیری گسبترده است و به نظر میرسد جمعیت این گونه پایدار نیز باشد. در کشور ایران هم این گونه دامنه وسیعی دارد و بجز کوه های البرز در منطقه ماکران، کوه های زاگرس و منطقه سنندج سیرجان رشد می یابد. با همه این احوال وجود زیرمجموعه های منفصل ازهم نشان میدهد که جمعیت فعلی این گونه بقایای یک جمعیت پیوسته و پراکنده تر است.
گونه P. khinjuk واقع در سوریه در کوه های کالامون در شمال شرقی، به ویژه کوه عبدالعزیز، در ترکیه به شکل گسترده ای در منطقه جنوب شرقی آناتولی، در پاکستان به طور معمول در بلوچستان، خیبر، چیترال، گیلگیت و در سند تنگه رودخانه از منطقه کوهستان به دره اسکاردو و در عراق نیز این گونه به طور گسترده ای در منطقه کردستان یافت می شود. لازم به ذکر است که قبلاً جمعیت این گونه در پاکستان بخاطر درصد بالای جنگل زدایی های منطقه شمال کاسته شده است، بنابراین اکنون این گونه فقط محدود به مکان های مرتفع می باشد که دیگر برای انسان و بزها غیرقابل دسترسی شده است. در مصر نیز گونه khinjuk در مناطق کوهستانی Gabal Elba، در جنوب کشور رشد می کند، که نشان دهنده سازگاری این گونه گیاهی با ارتفاعات است. میتوان گفت هنوز روند فعلی جمعیت این گونه پایدار است.
زیستگاه و بوم شناسی گونه
در ایران این گونه گیاهی در جنگلها یا به صورت پوشش های گیاهی انفرادی رشد می‌کند و اغلب در زیستگاه های شیب دار و سنگی مشاهده میشود اما در مناطق دیگری از دامنه آن ثبت شده است که این گونه میتواند بر روی دامنه های سنگ اهک سنگلاخی، لوم شنی و گرانیت نیز رشد یابد. این گونه از ماه مارس تا ماه مه گل میدهد و از آوریل تا اکتبر نیز باردهی می‌کند.
کاربرد و جنبه تجارتی گونه
Pistacia khinjuk یکی از اقوام ژنتیکی ثانویه Pistachio P. vera است و بنابراین امکان استفاده از این گونه به عنوان اهدا کننده ژن جهت بهبود بخشیدن به محصولات و همچنین استفاده به عنوان پایه و پیوند وجود دارد. طبق یافته ها، در عراق، ترشحات ناآشکار و پنهان از ساقه های این گیاه به عنوان دارویی در درمان سوختگی و زخم معده استفاده می شود، و از ماستیک (پوست) آن به عنوان طعم دهنده برای جان دادن به تولیدات محلی استفاده شده که معروف به ماستاکی است. از طرف دیگر دانه ها و توت های قرمز این گونه را میتوان به شکل خوراکی مورد استفاده قرارداد. همچنین از دیگر کاربرد های آن میتوان به قطع و استفاده از آن به صورت الوار مصرفی در پاکستان به عنوان سوخت اشاره کرد.
روغن خوراکی بنه و کلخونگ
روغن های خوراکی امروزه سهم بسیار مهمی در تامین نیاز روزانه غذایی انسان دارند و به همین خاطر نقش موثری در سلامت انسان ها ایفا می کنند. جالب است بدانید که درصد بسیار زیادی از روغن های مصرف شده در ایران از خارج تامین می شوند. این روغن ها به دلیل طولانی بودن مسافت انتقال تا ایران و از طرف دیگر شرایط نگه داری نه چندان مناسب این محصولات، معمولاً از ارزش تغذیه ای مناسب و کیفیت مطلوبی برخوردار نیستند، در نتیجه استفاده از این نوع محصولات باعث بروز بیماری هایی همچون سرطان و بیماری های قلبی و عروقی می شوند. از میوه درختانی همچون بنه و کلخونگ میتوان روغنی استخراج کرد که به عنوان منبع با ارزش تغذیه ای و پایداری اکسایشی بسیار بالا جهت استفاده گسترده در صنعت روغن معرفی میشود. از دیگر مزایای این روغن ها این است که میتوان از آن ها حتی به عنوان یکی از آنتی اکسیدان های طبیعی در روغن های دیگر نیز استفاده کرد.
تحقیقات در مورد روغن های استخراج شده از بنه و کلخونگ نشان می دهد که میزان بازدهی روغن میوه این دو درخت بین۴۰ تا ۴۵ درصد است که در مقایسه با سایر روغن های خوراکی رایج مثل سویا، آفتابگردان و کلزا مقدار بسیار بالایی است و ساختار شیمیایی این دو روغن نیز نشان گر این امر بود که این نوع روغن ها دارای مقدار قابل توجهی اسیدهای چرب غیر اشباع و مقدار زیادی ترکیبات آنتی اکسیدانی درخود هستند.
از طرف دیگر روغن بنه و کلخونگ پایداری اکسایشی بسیار بالایی نسبت به روغن هایی مثل روغن پسته خندان و روغن های زیتون، کنجد، سبوس برنج و کلزا دارند لذا روغنی که از بنه و کلخونگ استخراج می گردد نسبت به روغن های مصرفی دیگر بسیار مفیدتر و سالمتر است و استفاده از این روغن ها باتوجه به خواص آن ها توصیه می گردد.
تهدیدات گونه
در پاکستان گونه های وحشی Pistacia، با افزایش فشارهای جمعیتی مانند تخریب زیستگاه و قطع درختان در استفاده آن ها به عنوان سوخت و همچنین رانش زمین از باران های زیاد (چون جمعیت در دامنه های کوه پراکنده شده اند)، به شدت تهدید میشوند. تأثیرات اقدامات انسانی مانند فعالیت های گردشگری، راه سازی و آلودگی فاضلاب ناشی از روستاهای محلی و همچنین چرای مرتع ها، همگی تهدیدهایی در کوه های زاگرس (عراق) است. هنوز ناشناخته است که تأثیر این تهدیدها بر روی جمعیت Pistacia khinjuk در پاکستان و عراق چیست و یا اینکه آیا این تهدیدها در قسمت های دیگر توزیع گونه نیز وجود دارد یا خیر.
خواص کلخونگ
کلخونگ جدا از ارزش های زیست محیطی و خوراکی، دارای مصارف دارویی و صنعتی گسترده ای نیز است که باعث استفاده مستمر از آن در زمینه طب و درمان شده که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد:
میوه کلخونگ در طب سنتی حبة الخضراء نامیده میشود که دارای طبعی گرم و خشک و دارنده مواد مغذی و سرشار از ویتامین هایی مانند ویتامین A ،B و ویتامین D است که همین امر سبب شده تا نقش موثری در تسکین درد و درمان موارد دیگری همچون:
- درد کمر، قولنج و درمان دردهای پشت
- درمان ورم و زخم ها
- جلوگیری از پوکی و درمان نرمی استخوان
- افزایش استحکام ناخن و جلوگیری از شکستگی آن ها داشته باشد.
علاوه بر خواصی که در بالا گفته شده از کلخونگ در صنایع آرایشی و بهداشتی نیز استفاده های متعدد می شود؛ برای مثال استفاده از کوبیده کلخونگ به عنوان ماسک برای باز شدن و روشن تر شدن رنگ پوست، که در صورت استفاده مستمر باعث کمرنگ شدن یا حتی از بین بردن لکه های پوستی نیز میشود. همچنین کلخونگ برای جلوگیری از ریزش مو و درمان مو خوره و رشد موهای ریخته شده نیز قابل استفاده است. لذا به دلیل محاسن و خواص بی شمار این ماده که برخی ار آن ها را در این مقاله بیان کردیم، استفاده از کلخونگ همواره توصیه شده است.
شهرستان اندیکا از توابع استان خوزستان از جمله مراکز برداشت کلخونگ است. عشایر این منطقه در فصل پاییز به برداشت کلخونگ میپردازند. کلخونگ علاوه بر استفاده در بین جوامع محلی به عنوان تنقلات در درمان های طبی سنتی از جمله کبد، کلیه و پوست و مو نیز شناخته شده است.
منابع