افرادی که تمایل به تغذیه سالم داشته باشند غالبا به دنبال مصرف مواد خوراکی ارگانیک و طبیعی هستند. امروزه نه تنها میوه و سبزی ها بلکه گوشت، عسل، لبنیات و خوراکی های دیگری نیز می توانند به روش ارگانیک تولید شوند. امروزه بعضی از محصولات خوراکی با نام محصولات ارگانیک یا طبیعی و یا سالم به فروش میروند اما آیا تفاوت این گروه از محصولات برای مصرف کنندگان به قدر کافی مشخص است؟ در این محتوا، بن بنک به بررسی محصولات ارگانیک، چالش ها، مزایا و محدودیت های این گروه از محصولات و همچنین تفاوت آن با محصولات طبیعی و سالم پرداخته شده است.
محصول ارگانیک
محصولات ارگانیک به محصولاتی گفته می شود که در تمام مراحل رشد با سیستم طبیعی هماهنگی داشته و در خاکی که سال های متوالی است هیچ‌گونه سموم دفع آفات گیاهی همچون: علف هرزکش‌ها، قارچ‌کش‌ها و مواد شیمیایی در آن استفاده نشده و فقط با مواد طبیعی مانند کمپوست گیاهی تقویت میشود، رشد می یابند.
با اینکه گروه محصولات ارگانیک از سایر محصولاتی که به صورت غیر ارگانیک تولید می شوند بسیار سالم تر هستند اما به دلایل مختلفی از جمله: عدم اطلاع رسانی درست در زمینه مزایای محصولات ارگانیک و همچنین قیمت بالاتر این گروه از محصولات، باعث گردیده تا این فرآورده های ارگانیک جای خود را در سبد خرید خانوارها پیدا نکنند. اطلاع رسانی در زمینه محصولات ارگانیک بسیار ناچیز بوده و مردم عموما به این نوع محصولات توجهی ندارند. از طرف دیگر تولید محصولات ارگانیک به لحاظ صنعتی دارای هزینه بیشتری نسبت به تولید سایر گروه محصولات است، و این موضوع بهانه ای برای عدم استفاده کردن محصولات ارگانیک گردیده است.
چه محصولاتی ارگانیک هستند؟
محصولات ارگانیگ به دلایل و شرایط خاص تولید از دیگر گروه محصولات کمی متمایز بوده و به همین خاطر نمیتوان هر محصولی را ارگانیک نامید. به طور کلی فقط در صورتی میتوان به یک محصول ارگانیک گفت که دارای شرایط زیر باشد:
1- در تولید محصول ارگانیک باید از بذر و مواد گیاهی ارگانیک استفاده شده باشد.
2- اگر بذر و مواد گیاهی ارگانیک در دسترس نباشد در این صورت باید از بذر رایجی که در کشاورزی ارگانیک ممنوع نیست استفاده نمود.
3- کودها باید به شکلی که از خاک، آب و تنوع زیستی حفاظت کنند استفاده گردند.
4- مصرف کودهای آلی دارای فضولات انسانی در محصولاتی که برای تغذیه انسان‌ها استفاده میشود ممنوع است و در صورتی که نکات بهداشتی (فضولات انسانی از زبالۀ خانگی و صنعتی که خطر آلودگی شیمیایی دارند جداسازی شده و همچنین برای حذف احتمال خطر آفات، انگل ها و میکروارگانیسم های بیماری زا به اندازه کافی پالایش شده باشند) این کودها تحت سازمان وضع کننده استاندارد بررسی شود امکان استفاده از این کودها وجود دارد.
5- کاربرد نیترات و تمام انواع کودهای نیتروژن دار مصنوعی، مانند اوره در تولید محصولات ارگانیک ممنوع است.
6- روش‌های فیزیکی کنترل آفات بیماری و علف‌های هرز از طریق حرارت در کشاورزی ارگانیک مجاز است.
7- کشاورز باید برای جلوگیری از آلودگی مزرعه ارگانیک خود، از موانع فیزیکی و مناطق محافظ (یعنی با حصارکشی محوطه کشاورزی از ورود حیوانات مزرعه به محل کشاورزی جلوگیری شود) استفاده کند.
8- تمام تجهیزات و ماشین‌آلات فرایندهای کشاورزی ارگانیک پیش از استفاده شدن در مزارع ارگانیک باید از تمام موادی که احتمال آلودگی دارند، پاک شوند.
9- فرایند بسته بندی محصول هم می‌بایست طبیعی باشد و از گازهای CO2 و نگهدارنده در آن استفاده نگردد.
اگر محصولی گواهی ارگانیک نداشته باشد یعنی یک یا چند از شروط بالا در آن رعایت نشده و یا اصلاً تولید کننده به دنبال تولید محصولات ارگانیک نبوده تا گواهی آن را اخذ کند. پس این نوع محصولات جزو گروه محصولات طبیعی به شمار می آیند.
چالش‌های تولید محصول ارگانیک
تولید محصولات ارگانیک به دلیل شرایط متفاوت رشد، تولید و به طور کلی دشواری هایی که برای به نتیجه رساندن آن ها بر سر راه تولیدکنندگان این گروه محصول وجود دارد همواره با چالش هایی جدی مواجه هستند:
1- یکی از چالش‌های تولید محصول ارگانیک این است که تولید آن ها نسبت به محصولات کشاورزی متعارف پرهزینه‌تر است لذا قیمت بالاتری نسبت به محصولات عادی دارند.
2- به دلیل قیمت بالای این دسته از محصولات و شرایط حال حاضر کشورمان که سرمایه‌گذاری خاصی از سوی نهادهای مسئول برای کشت و توسعه محصولات ارگانیک صورت نگرفته است، تولید و عرضه محصولات ارگانیک محدود شده و در نتیجه دسترسی به آن ها در مقایسه با محصولات عادی سخت‌تر است.
3- گاهی مصرف‌کنندگان به علت نداشتن آگاهی و مهارت کافی در زمینه شناسایی محصولات ارگانیک نسبت به این گروه محصولات اطمینان و اعتماد کافی را ندارند.
دلیل انتخاب محصولات ارگانیک
مصرف محصولات ارگانیک از جنبه های مختلف بسیار مفید بوده و خطر ابتلا به بیماری های مختلف و آلرژی را کاهش می دهد لذا به دلایل متعددی مصرف محصولات ارگانیک توصیه میگردد. از جمله این دلایل میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1-آفت کش ها
در کشاورزی مدرن از آفت کش های شیمیایی برای حفاظت محصولات کشاورزی در برابر حشرات، آفات و بیماری های مختلف استفاده می شود، وقتی کشاورزان این آفت‌کش ها را بر روی گیاهان اسپری می‌کنند، مقداری از این سموم بر روی محصولات باقی می ماند. بسیاری از مردم غذاهای ارگانیک را به دلیل اینکه از سموم و آفات دور باشند انتخاب می کنند.
2-افزودنی های خوراکی
محصولات ارگانیک عاری از هر گونه مواد افزودنی، نگه دارنده، رنگ های مجاز خوراکی، طعم دهنده ها و مونو سدیم گلوتامات هستند.
3-محیط زیست
بسیاری از افراد محصولات ارگانیک را به دلیل اینکه برای محیط زیست مناسب تر و بی ضررتراند، آلودگی کمتری دارند و باعث حفظ کیفیت آب و خاک می شوند استفاده می کنند.
تفاوت محصولات ارگانیک با محصولات طبیعی
محصولات ارگانیک و محصولات طبیعی شاید در نظر اول ذهن فرد مصرف کننده یکسان به نظر برسند. به علت عدم اگاهی و اطلاع رسانی کافی در مورد محصولات ارگانیک ممکن است عده ای محصولات طبیعی را همان محصولات ارگانیک بدانند در حالی که این دو گروه محصول متفاوت از هم هستند.
محصولات ارگانیک
غذاهای ارگانیک دارای برچسب ارگانیک بر روی محصول هستند. یک محصول هنگامی برچسب ارگانیک را دریافت میکند که مطابق با مقررات سفت و سختی که وزارت کشاورزی تعیین کرده است، باشد. برای اینکه یک محصول غذایی گواهی ارگانیک از سوی سازمان کشاورزی را دریافت کند، باید بدون استفاده از هیچ گونه کودهای سنتزی و آفت کش ها پرورش داده شده باشد، همچنین این محصولات نباید حاوی ارگانیسم های تغییر ژنتیکی یافته باشند.
محصول ارگانیک باید از عناصری تشکیل شده باشد که آن ها نیز ارگانیک اند. یک دانه یا میوه فقط زمانی ارگانیک است که مطابق با استاندارهای ارگانیک (بدون استفاده از آفت کش ها و بدون اصلاح ژنتیکی) رشد کرده باشد.
محصولات حیوانی ارگانیک نیز باید از استانداردهای سخت گیرانه دام پروری پیروی کنند، به طور مثال در تهیه این محصولات نباید از آنتی‌بیوتیک ها استفاده شده باشد، حیوانات باید محیط زندگی بهتری داشته باشند و محیط زیست آن ها حفاظت شده باشد.
محصولات طبیعی
متاسفانه محصولات طبیعی غیرقابل کنترل هستند و همین موضوع سبب سوء استفاده برخی از شرکت های مواد غذایی گردیده است. مثلا محصولاتی که حاوی GMO (تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی) هستند، محصولاتی که مواد تشکیلدهنده مصنوعی دارند و ترکیبات آن ها به شدت فرآورده شده است گاها به راحتی توسط تولیدکنندگان برچسب محصول طبیعی می‌خورند.
مزایای استفاده از محصولات ارگانیک
1-در تولید محصول ارگانیک از مواد غیرطبیعی استفاده نمی شود.
2- اصلاح ژنتیکی در هنگام پرورش این گروه از محصولات استفاده نمی شود و همین امر سبب گردیده که میوه های ارگانیک در سایز طبیعی، رنگ و طعم بهتری ارائه شوند.
پژوهش های تغذیه‌ای انجام شده روی محصولات کشاورزی معمولی نشان داده است که مصرف یک رژیم غذایی حاوی مقادیر زیاد میوه و سبزیجات از بروز بیماری هایی نظیر سرطان پیشگیری کرده و موجب افزایش طول عمر می شود.
3- تحقیقات نشان داده که محصولات کشاورزی ارگانیک مقدار نیترات کمتری دارند،. مقادیر بالای نیترات خطر ابتلا به انواع سرطان ها را افزایش می دهد.
4- محصولات ارگانیک اغلب تازه تر هستند زیرا در تهیه آن ها از مواد نگهدارنده که باعث افزایش طول عمر محصول میگردد استفاده نشده است.
5- محصولات ارگانیک سینولئیک اسید بیشتری دارند که این ماده برای سلامت قلب و عروق مفید می باشد.
6- استفاده از محصولات ارگانیک، از نظر حجم غذایی، نیمی از همان حجم محصولات غذایی را تامین میکند. از طرف دیگر محصولات ارگانیک مقدار بیشتری از مواد مورد نیاز بدن مثل ویتامین ها، مواد معدنی و آنتی‌اکسیدان‌ها و… را تامین می کنند.
مضرات استفاده از محصولات ارگانیک
محصولات ارگانیکی هم علارغم تمام خواص آن همانند هر محصول دیگری میتواند دارای جنبه های غیر مثبتی نیز باشد. از جمله:
1- چون در پرورش محصولات ارگانیک از آفت کش ها و آنتی بیوتیک ها استفاده نمی شود ممکن است مقادیر کمی باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک از جمله لیستریا، سالمونلا و E. coli بر روی آن ها رشد کند که این باکتری ها می توانند باعث ایجاد بیماری در انسان شوند.
2- گران بودن: اگر در رشد گیاهان از روش های غیر شیمایی استفاده شود، علاوه بر زمان و دقت بیشتری که برای پرورش این گیاه صرف می شود، هزینه مواد مغذی که به جای کود برای رشد گیاه استفاده می شود نیز بیشتر می گردد. پس در نهایت رو به رو شدن با یک قیمت بالا در محصولات ارگانیک نسبت به محصولات معمولی چیز چندان دور از انتظاری نیست. این دقیقا همان چالشی است که باعث می شود بسیاری از افراد در میانه راه از تصیمیم خود برای استفاده همیشگی از محصولات ارگانیک منصرف شوند.
3- سخت پیدا شدن: برای اطمینان از اصالت محصولات ارگانیک فقط باید به فروشگاه های معتبر مراجعه کرده و نمی توان این محصولات را در هر فروشگاهی پیدا کرد.
4- زود خراب شدن: به دلیل این که در طول تمام مراحل کاشت، پرورش و تولید محصولات ارگانیک از مواد نگهدارنده استفاده نمی شود پس نمی توان آن ها را برای مدت زمان طولانی تازه نگه داشت. حداکثر زمان نگهداری این محصولات 1 هفته است.
5- تولید سخت: پرورش این نوع محصولات کار دشواری است. یک کشاورز در حالت معمولی برای از بین بردن علف های هرز زمین خود می تواند از مواد شیمیای استفاده کند. اما در کشاورزی ارگانیک امکان انجام این کار وجود ندارد. همچنین برای تامین مواد مورد نیاز گیاهان باید از مواد مغذی و معدنی گوناگونی استفاده شود که ممکن است میزان دسترسی و استفاده از آن ها مشکل باشد.
6- مشابهت با سایر محصولات از نظر مواد غذایی: بر اساس تحقیقات محصول ارگانیک تفاوت خیلی زیادی با محصولات معمولی از نظر مواد مغذی ندارد. بنابراین با مصرف محصولات ارگانیک نباید تصور دریافت چیز خیلی منحصر به فردی را داشته باشید.
تفاوت بین محصولات ارگانیک/ سالم/ طبیعی در چیست؟
عموم مردم تصور می کنند که تفاوتی بین محصولات طبیعی، سالم و ارگانیک وجود ندارد اما آیا همه این عبارات به یک نوع محصول اشاره دارند؟ خیر، این تصور اشتباه است. اگر محصولات ارگانیک، طبیعی و سالم را با یکدیگر مقایسه کنیم، این تفاوت ها مشخص خواهد شد. در اینجا ابتدا به توضیح محصول سالم، ارگانیک و طبیعی پرداخته و در ادامه تفاوت های این گروه از محصولات توضیح داده شده است.
غذاهای ارگانیک
به غذاهایی اشاره دارد که تولید، فرآوری و مدیریت آن ها با استفاده از روش های ارگانیک تعریف شده توسط نهادهای گواهی کننده ای مانند سازمان کشاورزی ایالات متحده امریکا (USDA) تولید می شوند.
محصول ارگانیک از مرحله تولید بذر و کاشت بذر تا مرحله بسته بندی عاری از هر گونه مواد شیمیایی و افزودنی است. به یاد داشته باشید که محصول ارگانیک چه خوراکی چه آرایشی و بهداشتی فقط با گواهی ارگانیک شناخته میشود و اگر محصولی گواهی ارگانیک نداشته باشد، ارگانیک محسوب نمی گردد.
محصولات سالم
محصولات سالم، به غذاهایی گفته می شود که هیچ گونه مواد شیمیایی و یا سنتز شده ای به هیچ شکل در تولید آن ها استفاده نشده است. این نوع غذاها از گیاهان و حیوانات به صورت طبیعی گرفته شده است. محصولات سالم از هر نوع مواد شیمیایی مصنوعی و فرایند فرآوری عاری هستند و به صورت طبیعی در مناطق وحشی، طبیعی و دست نخورده از نظر فناوری بیرونی مانند جنگل ها و مراتع به صورت سنتی جمع آوری می شوند. بنابراین غذاهای طبیعی ضرورتاً ارگانیک نیستند و برعکس.
محصول طبیعی
کلمه طبیعی در هر محصولی، ممکن است تعریف مخصوص به خود را داشته باشد؛ مثلاً عسل طبیعی به عسلی گفته میشود که زنبور در فصل شهد و گل، به طور مصنوعی تغذیه نشده باشد، یا چای طبیعی به چایی گفته میشود که هیچ افزودنی شیمیایی برای افزایش عطر و رنگ چای، به آن اضافه نشده باشد. آدامس طبیعی هم یکی دیگر از این محصولات طبیعی است که آن را فقط از سقز طبیعی درخت بن میتوان بدست آورد و محصولی کاملا طبیعی با خواص بی شمار است.
در یک تعریف کلی، میتوان گفت که محصولات طبیعی به محصولاتی گفته میشود که حداقل پردازش و فراوری روی ماده غذایی انجام شده باشد؛ به طوری که مواد تشکیل دهنده آن محصول همگی طبیعی باشند و همچنین حاوی مواد افزودنی خاص مانند هورمون‌ها، آنتی بیوتیک‌ها، شیرین کننده‌ها، رنگ‌های خوراکی، نگهدارنده‌ها و یا طعم دهنده‌های مصنوعی نباشند.
سوالی که در اینجا مطرح میشود این است که چرا برخی از مردم غذاهای طبیعی را ترجیح میدهند؟ مردم اعتقاد دارند که در غذاهای طبیعی به خاطر اینکه هیچ گونه سنتزی بر روی غذا انجام نمی شود تمامی فواید و ارزش های غذایی محصول حفظ می شود، به همین دلیل مصرف محصولات طبیعی را ترجیج می دهند.
تفاوت محصولات طبیعی/ ارگانیک/ سالم
1- تقاضا برای محصولات ارگانیک بالاتر از محصولات طبیعی است، چراکه محصولات ارگانیکی که فروخته میشوند تحت نظارت و پایش نهادهای دولتی هستند. بنابراین از نظر ایمنی و سلامت غذا، غذاهایی ایمن تر به حساب می آیند.
غذاهای طبیعی توسط نهادهای نظارتی در سطح دنیا گواهی نمی شوند. هرچند انجمن بین المللی تولیدکنندگان غذاهای طبیعی (IANPP) سعی در تعریف غذاهای طبیعی و تعریف جایگاه واقعی این نوع غذاها در سطح دنیا دارد، اما در حال حاضر یک نهاد گواهی کننده محسوب نمی شود. بر خلاف غذاهای طبیعی، محصولات ارگانیک گواهی شده هستند و برچسب زنی در خصوص آن ها اعمال می شود.
2-محصولات ارگانیک تقاضا و قیمت بالاتری از محصولات فرآوری شده صنعتی دارند. این موضوع در خصوص محصولات طبیعی قدری فرق می کند و تقاضا برای آن ها به اندازه محصولات ارگانیک نیست با این حال قیمت بالاتر خود را در مقایسه با غذاهای فرآوری شده صنعتی حفظ کرده اند.
3-دیگر تفاوت محصولات ارگانیک و طبیعی به مدت زمان نگهداری آن ها برمیگردد. محصولات ارگانیک را می توان مدت زمان بیشتری نگهداری کرد، امری که در خصوص محصولات طبیعی مدت کمتری را شامل می شود.
4-می توان گفت که غذای سالم، محصولی است که ضوابط سه گانه الزامی (استاندارد سه گانه) در فرایند تولید غذایی را رعایت کرده است. محصول سالم، تحت کنترل استاندارد های الزامی و اجباری کیفیت غذایی در کشاورزی قرار دارند. این غذا نسبت به غذاهای رایج در بازار دارای حد مجاز باقیمانده آفت کش، عناصر، فلزات وسموم ماحصل اعمال استاندارد ها و برنامه های مدیریتی بر اساس معیار های مشخصی مانند کدکس، MRL ،ADIو …. هستند و نسبت به محصولات ارگانیک و سالم قیمت کمتری دارند ولی با این حال نسبت به محصولات رایج قیمت بالاتری دارند.
5- از خصوصیات محصولات طبیعی عدم استفاده از مواد افزودنی مضر و نگهدارنده است. همچنین برای تولید محصول طبیعی از سموم خفیف و کود حیوانی استفاده میشود. اما مشکل محصولات طبیعی این است که قابل احراز نیست و نمیتوان فهمید که آیا این محصول واقعاً طبیعی است یا خیر. زیرا محصولات طبیعی گواهی برای احراز ندارند تا بتوان تشخیص داد.
تفاوت محصول سالم و ارگانیک/ سالم و طبیعی
کلمه سالم یک کلمه عام برای بیان خوراکی ها و محصولات آرایشی و بهداشتی است که مصرف آن ها برای بدن ضرر ایجاد نکرده و استفاده از آن باعث خدشه به سلامتی نمی شود. اصطلاح سالم می تواند همه محصولات که طبیعی و ارگانیک هستند را در بر می گیرد. به عبارتی محصولات سالم به دو بخش محصولات طبیعی و ارگانیک تقسیم می شود.
همانند محصولات طبیعی، برای محصولات سالم نیز گواهی وجود ندارد. این که می‌گویند این محصول سالم است نشان از اصطلاح خاصی ندارد و صرفا به معنی این است که با مصرف آن ضرری موجب مصرف کننده نمی گردد.
درجه بندی مواد غذایی از نظر ارگانیک بودن
در اکثر کشورها یک محصول باتوجه به این که به چه میزان از ترکیبات طبیعی تشکیل شده باشد، در یکی از ۴ دسته زیر قرار می‌گیرد:
- صد در صد ارگانیک: محصولاتی هستند که به طور کامل از ترکیبات طبیعی تشکیل شده‌اند.
- ارگانیک: محصولاتی هستند که به میزان ۹۵ درصد متشکل ار ترکیبات طبیعی هستند.
- تولید شده با مواد ارگانیک: محصولاتی هستند که حداقل دارای 70 درصد مواد طبیعی باشند.
- غیر ارگانیک: مواد غذایی که میزان مواد طبیعی در آن‌ها، کم‌تر از 70 درصد باشد، ارگانیک محسوب نمی‌شوند.
در ایران اما، این درجه بندی کمی متفاوت است؛ به طوری که محصولات ارگانیک باتوجه به این که به چه میزان از مواد طبیعی تشکیل شده باشند، می‌توانند در دو دسته ارگانیک یا در حال گذار قرار گیرند.
تفاوت محصولات ارگانیک با طبیعی و محلی
محصولات محلی هم دسته دیگری از محصولات است که ممکن است با محصول طبیعی یکسا فرض شود اما این ۳ گروه از جنبه‌های مختلف با هم متفاوتند. در اینجا به تعدادی از این تفاوت ها اشاره شده است:
۱- تفاوت در تضمین و نظارت
تضمین و نظارت بر محصولات ارگانیک، توسط نهادهای مربوطه صورت می‌گیرد در حالی که چنین نظارتی بر محصولات طبیعی و محلی وجود ندارد.
۲- میزان آزادی در تخصیص برچسب به این محصولات
استفاده از برچسب ارگانیک برای محصولات، دارای پیامدهای قانونی است؛ بنابراین تولید کننده فقط زمانی میتواند از این برچسب استفاده کند، که در تمامی مراحل تولید محصول، از قوانین و استانداردها پیروی کرده باشد؛ اما در مورد محصولات طبیعی و محلی اینگونه نیست به طوری که استفاده اشتباه از برچسب طبیعی یا محلی روی محصولاتی که واقعا طبیعی نیستند پیگرد قانونی ندارد اما به هرحال این کار از نظر اخلاقی درست نمی باشد.
۳- تفاوت در ماندگاری
معمولا محصولات ارگانیک، طبیعی و محلی به دلیل اینکه دارای هیچ‌گونه افزودنی و مواد نگهدارنده نیستند، نسبت به مواد غذایی صنعتی، ماندگاری کمتری دارند. البته در مورد برخی از محصولات، این موضوع صدق نمی‌کند مثلا روغن حیوانی محلی با وجود اینکه هیچ‌گونه مواد نگهدارنده‌ای ندارد، سال‌ها ماندگاری داشته و خراب نمی‌شود.
۴- تفاوت در قیمت
معمولا محصولات ارگانیک گران‌تر هستند؛ به دلیل اینکه نباید در تولید آن‌ها از کود و آفت‌کش (در میوه‌ها و سبزیجات) و آنتی بیوتیک‌ها و هورمون‌ها (در حیوانات) استفاده شود، تولید آن‌ها به صرف وقت، انرژی و هزینه بیشتری نسبت به سایر محصولات نیاز دارد. از طرف دیگر به همان دلایل گفته شده در بالا، میزان محصولی که به صورت ارگانیک به دست می‌آید، کم‌تر است و بنابراین طبیعی به نظر می رسد که قیمت آن بیشتر باشد.
مصرف محصولات ارگانیک، طبیعی و حتی محلی به دلیل موارد ذکرشده نسبت به محصولات شیمیایی و مضری که در بازار وجود دارد توصیه میگردد. البته باید این هنگام خرید این محصولات از طبیعی بودن آن اطمینان حاصل کنید و اگر نسبت به خرید محصول ارگانیک اقدام نمودید حتما قبل از خرید برچسب ارگانیک بودن آن را چک کنید.
منابع